รู้ก่อน รู้ทัน นำไปสู่สุขภาพดีด้วยเครือข่ายทันตสุขภาพ รัชนีกร เครือชารี*

พื้นที่ห่างไกล จุดเริ่มต้นในการค้นพบปัญหา
บ้านห้วยบง หมู่ที่ 8 ตำบล แม่จะเรา อำเภอแม่ระมาด จังหวัดตาก พื้นที่ติดชายแดน ประเทศเมียนมาร์ ระยะห่างจากตัวหมู่บ้านห้วยบง ถึงตัวเมือง จังหวัดตาก ระยะทางประมาณ 112 กิโลเมตร ทำให้การเดินทางค่อนข้างเป็นอุปสรรค ผู้สูงอายุส่วนใหญ่มักให้ลูกหลาน ของตน สั่งซื้อฟันปลอมในอินเทอร์เน็ตมาติดใช้เอง แทนที่จะไปหาหมอฟัน หารู้ไม่ ฟันปลอมที่ติดใช้นั้น เมื่อไม่สามารถเอาออกมา ทำความสะอาดได้ดี จะทำให้ปัญหาในสุขภาพช่องปากบานปลาย นำไปสู่โรคเหงือกอักเสบ และทำให้ฟันที่ดีกลับกลายเป็นฟันผุ มากกว่านั้น การใช้ไปนาน ๆ จะเกิดการกดทับเนื้อเยื่อ และการใช้กาวที่ไม่ถูกต้อง อาจเกิดแผลในช่องปาก ส่งผลต่อสุขภาพช่องปากร้ายแรง อย่างเช่น มะเร็งในช่องปากได้ เหมือนเป็นประกายไฟจุดปัญหา เมื่ออสม.กระถิน ได้ทราบสิ่ง ที่เกิดขึ้นจากการที่คนในชุมชน เข้ามาปรึกษา อสม.กระถินจึงไม่รีรอ เข้าไปปรึกษาทันตบุคลากรในพื้นที่ พร้อมเพื่อน อสม. โดยได้ชี้แจงปัญหาที่รับทราบให้แก่ทันตบุคลากร เพื่อหาวิธีที่แก้ไข และเกิดการก่อตั้งเครือข่าย อสม. พิทักษ์ฟันดี บ้านห้วยบง เพื่อค้นหาสภาพปัญหาด้านทันตสุขภาพในชุมชน โดยการตรวจ คัดกรองสภาวะช่องปากประจำปี ในทุกปี

จะทำอย่างไรดี คนในหมู่บ้านห้วยบงถึงจะสุขภาพฟันดี ?
ความมุ่งหวังของอสม.กระถิน คือต้องการให้คนบ้านห้วยบง มีสุขภาพช่องปากที่ดี เพราะ เมื่อสุขภาพช่องปากดี สุขภาพร่างกายและคุณภาพชีวิตจะดีตามมา จากการที่รับประทานอาหารได้ เคี้ยวได้ละเอียด ไม่ต้องทนปวดฟันเวลาเรียนหนังสือจนไม่มีสมาธิ หรือไม่ต้องลางานไปพบ ทันตแพทย์จนขาดรายได้ ความมุ่งหวังของ อสม.กระถินครั้งนี้ ทำให้ อสม.กระถินชักชวนเพื่อน อสม.ด้วยกันเอง และปรึกษาทันตบุคลากรในพื้นที่เพื่อดำเนินงานผ่านเครือข่ายทันตสุขภาพ

นวัตกรรมเครือข่าย อสม. พิทักษ์ฟันดี บ้านห้วยบง
รู้ก่อน รู้ทัน 2 รู้ที่นำไปสู่สุขภาพดี คือหลักสำคัญในการดำเนินงานของเครือข่าย อสม.พิทักษ์ ฟันดี บ้านห้วยบง เมื่อทราบปัญหาที่เกิดขึ้นแล้ว ขั้นตอนต่อไปคือ แก้ไขปัญหา และป้องกัน *นักวิชาการสาธารณสุขปฏิบัติการ กองสนับสนุนสุขภาพภาคประชาชน กรมสนับสนุนบริการสุขภาพ

ก่อนที่จะเกิดปัญหา ซึ่งปัญหาสุขภาพช่องปาก เป็นปัญหาที่ขึ้นกับพฤติกรรมของแต่ละบุคคล ดังนั้นสิ่งที่จะเอื้อต่อการมีพฤติกรรมสุขภาพช่องปากที่ดี ขึ้นอยู่กับความรู้ทัศนคติ การปฏิบัติตัว ของบุคคลนั้น รวมทั้งสิ่งแวดล้อมที่เอื้อต่อการจัดการสุขภาพ เช่น ร้านค้า โรงเรียน เป็นต้น โดยการดำเนินงานขั้นแรกคือ การคืนข้อมูลให้กับชุมชน เพื่อให้รับทราบปัญหาและ ให้คนในชุมชนตระหนักถึงปัญหาที่เกิดขึ้น จากนั้นได้วางแผนการป้องกัน ดูแลทันตสุขภาพ ตามแต่ละกลุ่มวัย ตามปัญหาที่มี และพัฒนานวัตกรรมให้เหมาะสมกับบริบทของบุคคล ดังนี้ ดูแลหญิงตั้งครรภ์ตั้งแต่ลูกอยู่ในครรภ์จนกระทั่งคลอดออกมา ด้วยการเยี่ยมบ้าน ให้ทันตสุขศึกษาหญิงตั้งครรภ์ ถ้าพบปัญหาสุขภาพช่องปาก ได้แนะนำ การรักษาทันตกรรม ที่เหมาะสมกับอายุครรภ์ (4-6 เดือน) และเมื่อคลอดแล้ว ได้ไปเยี่ยมบ้านในการให้ทันตสุขศึกษา อีกครั้ง สอนการทำความสะอาดสุขภาพช่องปากเด็กแรกเกิด หลังจากที่เด็กดื่มนมเสร็จ ต่อเนื่อง เป็นประจำ จนกระทั่งฟันขึ้นซี่แรก ในกลุ่มเด็ก 3-5 ปี กลุ่มวัยนี้เริ่มเข้าเรียนที่ศูนย์พัฒนาเด็กเล็ก ซึ่งอสม. กระถินมีอีก บทบาทหนึ่ง นั่นคือคุณครูประจำศูนย์พัฒนาเด็กเล็ก ได้มีการ X-ray กระเป๋าของเด็ก และขอ ความร่วมมือผู้ปกครองในการ งดพกขนม ขวดนมมาเรียน รวมทั้งได้ร่วมกันจัดโครงการหนูน้อย ฟันดี เพื่ออบรมให้ทันตสุขภาพแก่ผู้ปกครอง และ มีนวัตกรรมแบบบันทึกฟันดีติดดาวเพื่อแก้ไข ปัญหาสุขภาพช่องปากสำหรับเด็ก 3-5 ปี ในการประเมินสุขภาพช่องปาก และภาวะเร่งด่วน ที่ต้องรักษา ซึ่งมีหน่วยงานเอกชนและเครือข่ายร่วมสนับสนุนงบประมาณในการสร้าง อ่างล้างหน้าแปรงฟัน ภายในศูนย์พัฒนาเด็กเล็ก นับเป็นความร่วมมือจากทุกฝ่าย และการ จัดสภาพแวดล้อมที่เหมาะสมต่อการเอื้อกระตุ้นดูแลทันตสุขภาพ สำหรับกลุ่มวัยเรียน อสม. กระถินได้เข้าไปร่วมสร้างนโยบายสาธารณะในโรงเรียนพร้อม เครือข่าย และขอความร่วมมือร้านค้าในโรงเรียน ในการ “ลด” จำหน่ายขนมหวานน้ำ หวาน ที่เป็นเหตุให้เกิดปัญหาสุขภาพ และขอความร่วมมือร้านค้า ในละแวกชุมชนติดโปสเตอร์ แนะนำ การดูแลสุขภาพช่องปาก ผ่านเครือข่ายร้านนี้พี่ขอ? เครือข่ายร้านค้าที่ร่วมสร้าง การตระหนักการดูแลสุขภาพช่องปากของบ้านห้วยบง ไม่ได้ขอให้งด แต่ขอให้ลด และให้ทราบว่า ถ้ารับประทานแล้ว ควรทำความสะอาดฟันอย่างไร นอกจากนี้ ยังฝึกทักษะของเด็กนักเรียน ในการแปรงฟัน และตรวจฟันตนเอง เพราะหากเด็กนักเรียนทราบว่า ฟันของตนเองเป็นอย่างไร จะได้เฝ้าระวังภายในช่องปากของตน และป้องกันไม่ให้เกิดปัญหาตามมา สำหรับกลุ่มผู้สูงอายุ เมื่อทราบว่าปัญหาเกิดจากการใส่ฟันปลอมเถื่อนและซื้อยาบรรเทา แก้ปวดฟันรับประทานเอง อสม. กระถิน จึงได้เข้าไปเยี่ยมผู้สูงอายุถึงที่บ้าน รับฟังปัญหา ความไม่สบายใจ เพื่อสอดแทรกความเป็นหนึ่งเดียว และค่อย ๆ อธิบายความรู้ทันตสุขภาพที่ถูกต้อง ให้แก่ผู้สูงอายุ และผู้ดูแล ไม่ใช่ไปเพียงครั้งเดียวเท่านั้น แต่ไปเป็นประจำ จากที่ไปคนเดียว ก็ไปพร้อมเครือข่าย อสม.พิทักษ์ฟัน ใช้แบบบันทึกฟันดีติดดาวมาปรับใช้ในกลุ่มผู้สูงอายุ ที่พัฒนามาจากแบบบันทึกของเด็กเล็ก ในการติดตามสุขภาพช่องปาก ทำสัญลักษณ์ดาว กำหนดสีที่สื่อถึงสภาวะช่องปาก เป็นสื่อสัญลักษณ์ที่เข้าใจง่าย และกระตุ้นต่อความรู้สึก

ในการอยากดูแลฟันของตนเอง นอกจากนี้ หากผู้สูงอายุต้องการถอดฟันปลอมเถื่อน และต้องการ ทำฟันปลอมที่ถูกต้อง อสม. กระถินก็ได้ทำหน้าที่ประสานส่งต่อข้อมูลและการดูแล เพื่อให้ ผู้สูงอายุได้รับการรักษาทันท่วงที

ก้อนหินระหว่างเส้นทางการทำงาน…
เมื่อปัญหาเกิดขึ้นแล้ว บางคนต้องได้รับการรักษาทันตกรรมอย่างเร่งด่วน แต่อุปสรรค ก็เข้ามาเผชิญ นั่นคือ การเดินทาง ด้วยพื้นที่ห่างไกล ติดชายขอบประเทศเมียนมาร์ และ ระบบขนส่งสาธารณะไม่เอื้ออำนวย จึงยากลำบากต่อการเดินทางไปพบทันตบุคลากร จึงเกิด เครือข่ายสำคัญขึ้นมาอีกเครือข่าย นั่นคือ “เครือข่าย วินสุขภาพ (HB Health delivery)” ผ่านกิจกรรม “ไปด้วยกัน มาด้วยกัน เพื่อฟันดี” โดยความร่วมมือของประชาชนในชุมชนที่มี จิตอาสาทำหน้าที่เป็นวินสุขภาพรับ-ส่ง ผู้ป่วยในชุมชนในการมารักษาทางทันตกรรม ที่โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลบ้านห้วยบง หรือโรงพยาบาลแม่ระมาด จังหวัดตาก

ดูแลทั่วถึง ไม่แบ่งเชื้อชาติ
ไม่เพียงแต่ดูแลคนไทยด้วยกันเองเท่านั้น อสม.กระถินเองยังดูแลไปถึงแรงงานเพื่อนบ้าน ที่เข้ามาทำงานในชุมชน ด้วยหมู่บ้านห้วยบงมีอาณาเขตติดกับประเทศเมียนมาร์ มีการข้าม ชายแดนผ่านช่องทางธรรมชาติหลายแห่ง แรงงานส่วนใหญ่เข้ามาทำงานรับจ้างทำไร่ ทำนา สื่อสารภาษาไทยได้เล็กน้อย บ้างก็ตั้งถิ่นฐานสร้างครอบครัว และส่งบุตรเข้าเรียนที่ศูนย์พัฒนา เด็กเล็ก และโรงเรียนห้วยบง มีปัญหาด้านทันตสุขภาพไม่ต่างจากคนไทย ดังนั้น เพื่อให้เข้าถึงบริการ ของประชากรข้ามชาติ หมู่บ้านห้วยบงจึงพัฒนาเครือข่ายผู้ปกครองชายขอบ ในการเป็น กองหนุนในงานส่งเสริมทันตสุขภาพ มีการอบรมเครือข่ายผู้ปกครองคนชายขอบอย่างต่อเนื่อง สำหรับอสม.กระถินเองยังดูแลไปถึงแรงงานเพื่อนบ้าน ที่เข้ามาทำงานในชุมชน ด้วยหมู่บ้านห้วยบงมีอาณาเขตติดกับประเทศเมียนมาร์ มีการข้าม ชายแดนผ่านช่องทางธรรมชาติหลายแห่ง แรงงานส่วนใหญ่เข้ามาทำงานรับจ้างทำไร่ ทำนา สื่อสารภาษาไทยได้เล็กน้อย บ้างก็ตั้งถิ่นฐานสร้างครอบครัว และส่งบุตรเข้าเรียนที่ศูนย์พัฒนา เด็กเล็ก และโรงเรียนห้วยบง มีปัญหาด้านทันตสุขภาพไม่ต่างจากคนไทย ดังนั้น เพื่อให้เข้าถึงบริการ ของประชากรข้ามชาติ หมู่บ้านห้วยบงจึงพัฒนาเครือข่ายผู้ปกครองชายขอบ ในการเป็น กองหนุนในงานส่งเสริมทันตสุขภาพ มีการอบรมเครือข่ายผู้ปกครองคนชายขอบอย่างต่อเนื่อง สำหรับอสม. กระถิน เธอเป็นส่วนหนึ่งสำคัญในการเชื่อมประสานการส่งต่อการรักษา ดูแล รวมทั้งให้คำปรึกษาทันตสุขภาพ อีกทั้งยังให้ข้อมูลประชาสัมพันธ์บริการสุขภาพและ สิทธิประกันแก่กลุ่มแรงงานข้ามชาติด้วย

ทำอย่างไร ให้อยู่ยั่งยืน ไม่เพียงแค่ช่วงเวลาหนึ่ง
การดำเนินงานผ่านไปหลายกิจกรรม ตามแต่ละปัญหาและบริบทของกลุ่มวัย แต่การ จะทำให้ยั่งยืนต่อ นับว่าเป็นสิ่งที่ไม่ควรมองข้าม ใช่เพียงแต่การแก้ปัญหาให้พ้นไป แต่ละช่วงเวลาเท่านั้น ดังนั้น จึงเกิดคำถามที่ว่า จะทำอย่างไรให้การดูแลสุขภาพฟันเป็นไป อย่างยั่งยืน จึงมีเวทีประชุมคณะกรรมการโรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล บ้านห้วยบง ผนวก เวทีประชาคม ในการหารือครั้งนั้น ได้มีมติให้ให้จัดตั้ง กองทุนหมู่บ้านรักษ์ฟัน การดำเนินงาน คือ แบ่งเงินจากค่าปรับบ้านที่พบบุตรน้ำยุงลายในนามหมู่บ้าน หมู่บ้านละ 500 บาท โดยนำค่าปรับ มาตั้งกองทุนจัดหายาสีฟันและแปรงสีฟันจำหน่ายให้กับคนในชุมชน ให้มีราคาถูกกว่าร้านค้า เพิ่มการเข้าถึงการดูแลทำความสะอาดฟันได้ง่ายขึ้น นอกจากนี้ยังได้รับการสนับสนุนชุดอุปกรณ์ ดูแลสุขภาพช่องปาก ตามกลุ่มวัย จากกลุ่มงานทันตกรรมโรงพยาบาลแม่ระมาด เข้ามาหนุน เสริมการดำเนินงานกองทุนอย่างต่อเนื่องให้มอบชุดอุปกรณ์ทำความสะอาดช่องปากฟรี แก่ครอบครัวที่มีรายได้น้อย

จากจุดเริ่มต้น สู่ความประทับใจ
จากการทำงานด้วยประกายไฟเล็ก ๆ ในครั้งนั้น นำไปสู่การที่คนในชุมชนมีสุขภาพช่องปาก ที่ดีมากขึ้น เห็นได้จากการที่คนในชุมชนเข้าถึงบริการทางทันตกรรมทั่วถึง ผู้สูงอายุได้ใส่ฟัน ปลอมที่ถูกต้องเพิ่มขึ้น มีเครือข่ายต่าง ๆ ที่ร่วมแรง ร่วมใจ ในการลงมือทำร่วมกัน มากไปกว่านั้น การที่ อสม. กระถินได้เข้าไปดูแลผู้ป่วยโรคมะเร็ง ที่เคยรักษาภาวะกระดูกเบ้าฟันตาย จากการถอนฟัน จากเดิมผู้ป่วยไม่สามารถที่จะกลืนได้ เพราะมีความเจ็บปวดภายในช่องปาก เมื่อรับประทานอาหารไม่ได้ ร่างกายก็อ่อนเพลีย จน อสม. กระถินเข้าไปประสานงานต่อ ทันตบุคลากร ให้เข้ามาดูแล อีกทั้ง คอยหมั่นเยี่ยมเยียน ให้ความรู้การทำความสะอาดช่องปาก ให้กำลังใจ ให้คำปรึกษา จนกระทั่งจากเดิมที่นอนติดเตียงทั้งวัน เริ่มพยุงตัวนั่งได้ กินอาหาร อ่อน ๆ ได้ ดื่มน้ำได้เอง ร่างกายแข็งแรงขึ้น และใช้ชีวิตที่เหลืออยู่อย่างมีความสุขตามอัตภาพ การทำงานให้สำเร็จ ไม่ใช่เกิดเพราะตัวเธอเท่านั้น อสม. กระถิน มองว่า การทำงานให้ได้ ผลลัพธ์ที่ดีที่สุด เกิดขึ้นได้จากความร่วมมือ ร่วมใจ การอาสาร่วมกัน นับว่าเป็นเรื่องโชคดี ที่ อสม. กระถิน มีเพื่อน อสม. ร่วมทำงานอย่างเสียสละ มีเจ้าหน้าที่สาธารณสุขคอยให้ คำปรึกษา มีทันตบุคลากรคอยแนะนำ ความรู้มีร้านค้าที่ให้ความร่วมมือ มีครูในโรงเรียนและ ในศูนย์พัฒนาเด็กเล็กที่เปิดโอกาสให้ อสม. กระถิน ปฏิบัติงานตามบทบาท อสม. อย่างเต็มที่ ถ้าให้ อสม. กระถินขอบคุณเรื่องความสำเร็จ อสม. กระถิน มองว่ามันเป็นเพียงจุดเริ่มต้นเล็ก ๆ ของเธอเท่านั้น จุดเริ่มต้นที่เธอพร้อมจะพัฒนาศักยภาพตนเอง และเดินหน้าต่อในด้าน ทันตสุขภาพ ความมุ่งมั่นของอสม. กระถิน ไม่ใช่เพียงแต่อยากเห็นทุกคนมีสุขภาพฟันดี แต่คือดีในทุกส่วนของสุขภาพ และมีชีวิตที่มีความสุข