ศูนย์ตะวันฟ้าใส สานดวงใจดูแลผู้ป่วยจิตเวช : นวัตกรรมการดูแลผู้ป่วยจิตเวชโดยชุมชนมีส่วนร่วมแบบครบวงจร
อำพล มุ่งคิด*
*นักวิชาการสาธารณสุขปฏิบัติการ กองสนับสนุนสุขภาพภาคประชาชน กรมสนับสนุนบริการสุขภาพ
สุขัญญา วัฒนประไพจิตร**
**พยาบาลวิชาชีพชำนาญการ รพ.สต.บ้านหนองแวง ต.แวงน่าง อ.เมือง จ.มหาสารคาม
หากย้อนเวลาไปเมื่อประมาณ 5 ปีก่อน ชุมชนบ้านหนองแวง หมู่ 1 ตำบลแวงน่าง อำเภอเมือง จังหวัดมหาสารคาม เป็นชุมชนที่มีความสวยงามทั้งในด้านสภาพแวดล้อม ประเพณี และวัฒนธรรมพื้นบ้านที่ควรค่าแห่งการอนุรักษ์ แต่ในความสวยงามของชุมชนนั้นกลับพบว่าชุมชนบ้านหนองแวง หมู่ 1 ประสบปัญหามีผู้ป่วยโรคจิตเภท จิตเวช และยาเสพติด เพิ่มมากขึ้น ทำให้เกิดความเสี่ยงต่อการก่อความรุนแรง คนในหมู่บ้านต่างรู้สึกหวาดระแวงว่าจะเกิดเหตุร้าย และความรุนแรงขึ้นในชุมชน ด้วยเหตุนี้เองจึงเป็นจุดเริ่มต้นให้อสม.จิตภิรมย์ แก้วคำใต้ มีแนวคิดในการดูแลช่วยเหลือผู้ป่วยที่มีปัญหาสุขภาพจิต ร่วมกับผู้นำชุมชน เจ้าหน้าที่ รพ.สต.บ้านหนองแวง เพื่อน อสม. และชาวบ้านหนองแวง หมู่ 1 ในการร่วมกันคิดค้นพัฒนากระบวนการดำเนินงานเชิงรุก ในการค้นหา คัดกรอง และนำผู้ป่วยที่มีปัญหาสุขภาพจิตเข้าสู่กระบวนการรักษาติดตามดูแลผู้ป่วยจิตเวชอย่างต่อเนื่อง เกิดรูปแบบการดูแลผู้ป่วยจิตเวชเหมาะสมกับบริบทชุมชน บ้านหนองแวง หมู่ 1 ผู้ป่วยจิตเวชและประชาชน บ้านหนองแวง หมู่ 1 สามารถใช้ชีวิตอยู่ร่วมกันอย่างปกติสุข มีสุขภาพจิตที่ดี และรู้สึกปลอดภัย
การดูแลผู้ป่วยจิตเวชโดยชุมชนมีส่วนร่วมแบบครบวงจร
เป็นกระบวนการดำเนินงานด้านสุขภาพจิตชุมชน ของ อสม.จิตภิรมย์ เริ่มตั้งแต่ การรวบรวมข้อมูลปัญหาสุขภาพจิต จากหน่วยงานสาธารณสุขในพื้นที่ ได้แก่ ข้อมูลสถานการณ์ผู้ป่วย หลังจากนั้นมีการนำข้อมูลที่ได้ประชุมร่วมกับคณะกรรมการหมู่บ้าน เพื่อวิเคราะห์ปัญหาร่วมกันโดยภาคีเครือข่ายเพื่อนร่วมงานในชุมชน ประกอบด้วย ผู้นำชุมชน ประกอบด้วย ผู้ใหญ่บ้าน ผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน เจ้าหน้าที่สาธารณสุข ประธาน อสม. สอบต. ครูหมอพื้นบ้าน ญาติผู้ดูแลผู้ป่วยจิตเวช ตำรวจที่ป้อมยาม โคบัง บ้านหนองแวง เทศบาลตำบลแวงน่าง ทีมคณะทำงาน อสม.
หลังจากได้คุยปัญหากับภาคีเครือข่ายที่เกี่ยวข้องแล้ว ได้มีการคืนข้อมูลให้ประชาชนในพื้นที่ผ่านเวทีประชาคม ได้แก่ ข้อมูลกลุ่มผู้ป่วยจิตเภทในพื้นที่ ปัญหาและความรุนแรงของปัญหาที่เกิดขึ้นทั้งในอดีตจนถึงปัจจุบัน ตลอดจนมีการร่วมกันคิดวิเคราะห์ หาแนวทางแก้ไขปัญหาร่วมกันกับคณะกรรมการหมู่บ้าน อสม. และชาวบ้านหนองแวง โดยเน้นกระบวนการมีส่วนร่วม และการยอมรับของทุกคนในหมู่บ้าน ทำให้เกิดการรับรู้ร่วมรับผิดชอบ และร่วมแก้ไขปัญหา
เมื่อได้ข้อสรุปที่เกิดจากการรับฟังความคิดเห็นร่วมกันของคนในชุมชนแล้ว อสม.จิตภิรมย์ ได้มีการจัดทำแผนงานโครงการเพื่อแก้ไขปัญหาตามที่ได้กำหนดไว้ โดยมีผู้ใหญ่บ้าน เทศบาลตำบลแวงน่าง และเจ้าหน้าที่ รพ.สต.บ้านหนองแวงเป็นพี่เลี้ยง และเสนอแผนงานโครงการให้หน่วยงานต่างๆ เพื่อหาแหล่งสนับสนุนงบประมาณ สำหรับใช้ในการดำเนินกิจกรรม ซึ่งครั้งนี้ได้รับการสนับสนุนงบประมาณจากเทศบาลตำบลแวงน่าง และสำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) เป็นเงินจำนวน หนึ่งแสนบาท โดยแผนงานประกอบด้วย การดูแลส่งเสริมสุขภาพของคนในชุมชนทุกกลุ่มวัย โดยเฉพาะการดูแลส่งเสริมสุขภาพจิต ในกลุ่มผู้ป่วยจิตเวชที่เป็นปัญหาสำคัญของคนในชุมชน
จากงบประมาณที่ได้รับการสนับสนุนในครั้งนี้ นำไปสู่ การจัดตั้ง “ศูนย์ตะวันฟ้าใส สานดวงใจดูแลผู้ป่วยจิตเวช” ซึ่งศูนย์นี้ตั้งอยู่บริเวณวัดใต้บ้านหนองแวง หมู่ 1 วัตถุประสงค์เพื่อให้ผู้ป่วยจิตเวชได้รับการรักษาอย่างต่อเนื่อง มีสุขภาพกายและจิตที่ดีสามารถใช้ชีวิตประจำวันได้ตามปกติ มีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น และเปิดโอกาสให้ครอบครัวชุมชนเข้ามามีส่วนร่วมในการดูแลผู้ป่วยจิตเวช
การดูแลผู้ป่วยจิตเวชโดยชุมชนมีส่วนร่วมและครบวงจร จะเป็นการดูแลผู้ป่วย ตั้งแต่ระดับ ต้นน้ำ กลางน้ำ และปลายน้ำ เริ่มกระบวนการทำงานจาก ต้นน้ำ ได้มีการแต่งตั้งคณะกรรมการดำเนินงานสุขภาพจิตในชุมชน สำรวจข้อมูลผู้ป่วยจิตเวช อบรม ให้ความรู้แกนนำเครือข่าย/อสม.บัดดี้ ในการดูแลผู้ป่วยจิตเวช จัดตั้งแกนนำเครือข่ายในการดูแลผู้ป่วยจิตเวชประจำคุ้ม เพื่อแบ่งพื้นที่ในการดูแลผู้ป่วยจิตเวช ในส่วนของ กลางน้ำ ได้จัดตั้งศูนย์ คัดกรอง ติดตาม บำบัดรักษาฟื้นฟูผู้ป่วยจิตเวช ยาเสพติด ทั้งในระดับตำบลและหมู่บ้าน มีการตั้งชมรมดูแลผู้ป่วยจิตเวชโดยชุมชนมีส่วนร่วมติดตามเยี่ยมผู้ป่วยจิตเวช ชักชวนนำผู้ป่วยจิตเวชสมัครใจเข้ารับการดูแล ตลอดจนประสานหน่วยงานที่เกี่ยวข้องสำหรับผู้ป่วยรายที่ต้องการความช่วยเหลือ และติดตามการรักษาของผู้ป่วยอย่างสม่ำเสมอ นอกจากการดำเนินงานข้างต้นแล้ว อสม.จิตภิรมย์ ได้เล็งเห็นว่า ปลายน้ำก็มีความสำคัญมากเช่นกันในการแก้ไขปัญหาสุขภาพจิตชุมชน ได้มีการสร้างภาคีเครือข่ายที่เรียกว่า “เครือข่ายสี่ประสานทหารเสือ” ซึ่งประกอบด้วย ตำรวจ สาธารณสุข ปกครอง และท้องถิ่น เข้ามาเป็นเครือข่ายร่วมดำเนินงานความ เกิดความร่วมมือการทำงานที่เป็นรูปธรรม มีการประเมินความต้องการการช่วยเหลือด้านร่างกาย จิตใจ และอาชีพของผู้ป่วยจิตเวชหลังการบำบัดรักษาเพื่อคืนคนดีสู่สังคม
ผลการดำเนินงานของศูนย์ตะวันฟ้าใส พบว่ามีภาคีเครือข่ายทุกภาคส่วนมีส่วนร่วมดำเนินงานการดูแลผู้ป่วยจิตเวช ในชุมชน มี “อสม.บัดดี้ เพื่อนซี้ร่วมดูแลใจ” เป็นบุคคลสำคัญในการขับเคลื่อนงาน และพบว่าผู้ป่วยมีจิตเวช ที่เข้าร่วมรับการรักษาผ่านศูนย์ฯ มีสุขภาพกายและสุขภาพจิตที่ดีขึ้น ได้รับการรักษาอย่างต่อเนื่อง โดย อสม.บัดดี้ ติดตามรับยาแทนผู้ป่วย และรพ.สต. ได้ให้บริการฉีดยาผู้ป่วยนอกสถานที่ ณ ศูนย์ตะวันฟ้าใส ทำให้ผู้ป่วยจิตเวชสามารถเข้าถึงการรักษได้สะดวกรวดเร็ว เกิดสัมพันธภาพที่ดีกับคนในชุมชน เกิดการจ้างงานสร้างรายได้ ใช้ชีวิตประจำวันได้ตามปกติ ทำให้ผู้ป่วยเกิดความรู้สึกภาคภูมิใจ และเกิดบุคคลต้นแบบในการเข้ารับการบำบัดรักษาเกิดผลลัพธ์อย่างเป็นรูปธรรม ทำให้ชุมชนไม่มีผู้ป่วยกลุ่มสีแดง กลุ่มสีเหลือง 1 คน และกลุ่มสีเขียว 3 คน ทำให้ชุมชนบ้านหนองแวงได้รับวัคซีนใจในชุมชน ก่อให้ภูมิคุ้มกันทางใจคนในชุมชนอยู่ในชุมชนได้อย่างปลอดภัย ไม่หวาดระแวง อยู่ร่วมกันได้อย่างสงบสุข
จากผลลัพธ์ความสำเร็จของการดำเนินงานดูแลผู้ป่วยจิตเวชชุมชนบ้านหนองแวง ได้มีการนำรูปแบบการดำเนินงานดูแลผู้ป่วย จิตเวชโดยชุมชนมีส่วนร่วม ขยายผลให้ครอบคลุมทุกตำบลในอำเภอเมือง โดยบูรณาการงบประมาณจากกองทุนหลักประกันสุขภาพ สปสช. ของแต่ละพื้นที่ เรื่องนี้ทราบถึงผู้ว่าราชการจังหวัดมหาสารคาม ทำให้เกิดการนำรูปแบบการดำเนินงานการดูแลผู้ป่วยจิตเวช โดยชุมชนมีส่วนร่วมไปขยายพื้นที่ดำเนินงานในทุกอำเภอของจังหวัดมหาสารคาม โดยจัดในรูปการประชุมเชิงปฏิบัติการเพื่อขับเคลื่อนการแก้ไขปัญหาผู้ป่วยจิตเวชจากการใช้สารเสพติด ของจังหวัดมหาสารคาม โดยมี อสม. จิตภิรมย์ แก้วคำใต้ ร่วมเป็นทีมวิทยากรกระบวนการในครั้งนี้ด้วย
จากความทุ่มเท……สู่ความสำเร็จ
จากการปฏิบัติหน้าที่ในฐานะบทบาทอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน ตลอดระยะเวลากว่า 15 ปี ของ อสม. จิตภิรมย์ แก้วคำใต้ ได้ทุ่มเท แรงกายแรงใจ เสียสละเวลาส่วนตัวในการปฏิบัติหน้าที่เป็นอย่างดีเสมอมา และระยะเวลากว่า 5 ปี ของการดำเนินงานด้านสุขภาพจิตชุมชน ทำให้อสม. จิตภิรมย์ ได้เรียนรู้ ได้เข้าใจผู้ป่วยสุขภาพจิตมากขึ้น แม้บนเส้นทางของการดำเนินงานสุขภาพจิตชุมชนอาจไม่ใช่เส้นทางที่ราบรื่นนัก ต้องประสบพบเจอภาวะความกดดัน ความเสี่ยงอันตรายจากผู้ป่วย จิตเวชที่มีอาการคลุ้มคลั่ง ชุมชนที่เคยมีทัศนคติที่ไม่ดีต่อผู้ป่วย แต่ด้วยความมุ่งมั่นตั้งใจ ที่มุ่งหวังให้พี่น้องชุมชนบ้านหนองแวง เข้าใจผู้ป่วยจิตเวชมากขึ้น ตลอดจนได้ใช้ชีวิตประจำวันร่วมกันกับผู้ป่วยจิตเวชอย่างปกติสุข มีสุขภาพจิตที่ดี และมีความรู้สึกปลอดภัย จึงได้ทุ่มเทแรงกายแรงใจทำงานด้านสุขภาพจิตชุมชน สร้างภาคีเครือข่ายแกนนำที่เข้มแข็ง ดูแลผู้ป่วยจิตเวชด้วยหัวใจ สร้างความตระหนักให้ครอบครัวและชุมชนเห็นความสำคัญ สนับสนุนให้ผู้ป่วยจิตเวชเข้ารับการดูแลรักษาเกิดการให้โอกาส เกิดอาชีพให้กับผู้ป่วย และสามารถอยู่ร่วมกันกับคนในชุมชน ตลอดจนผู้ป่วยจิตเวช ที่ได้รับการดูแล กลายเป็นบุคคลต้นแบบเพื่อเสริมกำลังใจให้กับผู้ป่วยอื่น ให้สามารถกลับคืนสู่สังคม ดังที่ อสม.จิตภิรมย์ ได้ถือ คติประจำใจไว้เสมอมาว่า “คืนรักให้ครอบครัว คืนรอยยิ้มให้ชุมชน ทุกดวงใจสุขเหลือล้นได้ถือคติ เราทุกคนดูแลกัน”
“อสม. สารคามน้ำไม่ต้อง
เพราะเนืองนองน้ำใจไหลหลากล้น
จิตอาสาพาให้ใจอดทน
นี่คือคนคุณค่าที่คู่ควร
จิตภิรมย์ ดีเด่นเห็นประจักษ์
ผลงานหลักตามเกณฑ์เห็นครบถ้วน
มีส่วนร่วมรวมใจได้ทั้งมวล
เครือข่ายล้วนเติมใจให้พลั่ง
จิตสำคัญเหนือกายนายกับบ่าว
ที่พวกเราเห็นสำคัญร่วมสรรค์สร้าง
ทีมงานด้วยช่วยอุ้มกลุ่มเปราะบาง
คือปลายทางเป้าหมายในผลงาน
ขอตั้งใจส่งเสริมเติมความหวัง
เป็นพลังชื่นชมผสมผสาน
ให้ผลงานดีเด่นเห็นยืนนาน
สารคามสุขสำราญตลอดไป
ประพันธ์โดย : ผศ.ดร.วิรัติ ปานศิลา
คณะกรรมการคัดเลือก อสม.ดีเด่น ระดับชาติ สาขาสุขภาพจิตชุมชน
ปี 2566 (11 กุมภาพันธ์ 2566)”
